Op 19 december won Gabriel Boric, kandidaat van de linkse alliantie, de Chileense presidentsverkiezingen. Een historische overwinning voor één van de meest ongelijke landen ter wereld. Om het belang van deze overwinning beter te begrijpen, is het essentieel om terug te kijken in de geschiedenis.

Wij spraken over de pijnlijke geschiedenis, het tumultueuze heden en de veelbelovende toekomst met Sergio Rojas en Jaime Tapia, verzetsstrijders tegen de dictatuur van Pinochet en politieke vluchtelingen in België.

1.000 dagen “Volksunie”

Salvador Allende (van de partij  Unidad Popular) was van 1970 tot 1973 president van Chili. In deze periode voerde hij zijn politieke project ‘de Chileense weg naar het socialisme’ uit. Het programma omvatte landbouwhervormingen en de nationalisering van belangrijke economische sectoren die tot dan toe in handen waren geweest van privégroepen.

Zijn sociaal beleid bevorderde de levensomstandigheden van de bevolking aanzienlijk. Er was meer volk aan het werk. De werkloosheid daalde tot 4,5%. Prijzen waren onder controle en er werd zelfs een loonindexmechanisme ingevoerd.

“Salvador Allende was een man van het werkvolk”

Allende was een man van het werkvolk. Sergio Rojas, destijds vakbondsman in een textielfabriek, herinnert zich in zijn boek “Herinneringen aan de angst”. “Jarenlang verarmden arbeiders, wij werden de hoofdrolspelers in de strijd tussen Kapitaal en Arbeid. Het is duidelijk dat al deze veranderingen de rechtse oppositie en haar verdedigers niet bevielen. Demonstraties, stakingen en pogingen tot economische sabotage, vooral vanuit de Verenigde Staten, vonden plaats.”

Militaire staatsgreep

Het begon bij dageraad op 11 september 1973. Het Chileense leger onder leiding van generaal Augusto Pinochet nam de controle over de hoofdstad Santiago over. Allende probeerde in contact te komen met de leiders van de staatsgreep, maar tevergeefs. Hij sprak het volk nog een laatste keer toe op de radio.

“Geconfronteerd met deze gebeurtenissen kan ik de arbeiders maar één ding zeggen: ik zal niet opgeven! In deze historische fase zal ik mijn trouw aan het volk met mijn leven betalen. Ik ben er zeker van dat het zaad dat aan het geweten van duizenden en duizenden Chilenen is toevertrouwd, niet definitief kan worden vernietigd. Zij hebben de macht, zij kunnen ons tot slaaf maken, maar zij zullen de sociale processen niet blokkeren, noch met misdaad, noch met geweld. De geschiedenis is van ons, het zijn de mensen die ze maken!”
– Salvador Allende

Trouw aan zijn principes, en terwijl bombardementen het presidentiële paleis van La Moneda teisterden, maakte Allende een paar uur later een einde aan zijn leven.

Terugkeer naar het verleden

Dit was het begin van een zeer donkere periode voor Chili. Het land werd al snel een neoliberaal laboratorium voor de economische ideeën van de Amerikaan Milton Friedman en zijn ‘Chicago School’. De genationaliseerde sectoren kwamen terug in handen van hun vroegere privé-eigenaars. De prijscontroles werden afgeschaft. Een aanzienlijk deel van de bevolking (tot 40%) zonk weg in armoede.

“In mijn familie konden we het ons niet veroorloven om meer dan één student te hebben,” zo zegt Jaime, “dus moest ik een lening nemen om aan de universiteit te kunnen studeren. Toen mijn vader zijn baan verloor, kon ik niet eens de reiskosten betalen. Toen werd ik me bewust van de onrechtvaardigheid rondom mij. Ik ging me engageren, folders uitdelen, enzovoort.” Later sloot hij zich aan bij een linkse revolutionaire beweging.

Vervolging van linkse activisten

Eenmaal aan de macht ontbond generaal Pinochet het parlement, schortte hij de vakbondsvrijheden op en verbood hij politieke partijen en de linkse pers. De vervolging was verschrikkelijk. Bijna 100.000 mensen werden gearresteerd. De stadions werden plaatsen van opsluiting, foltering en executies.

Sportstadions werden plaatsen van opsluiting, foltering en executies

Het doel van deze vervolging, die vele jaren duurde, was het uitroeien van elke vorm van verzet. De politieke gevangenen waren linkse activisten van alle partijen, vakbondsmensen, intellectuelen, kunstenaars … Jaime Tapia en Sergio Rojas behoorden daartoe. Omwille van hun activiteiten in het verzet tegen de dictatuur zaten ze beiden in de gevangenis. Zij werden tijdens hun opsluiting slachtoffer van foltering en onmenselijke behandeling. Zij kregen geen eerlijk proces en moesten het land verlaten.

Jaime: “Ik kreeg van een militaire rechtbank 21 jaar gevangenisstraf wegens aanvaringen met de politie. Ik werd beproefd door de vijand. Toen ik in hechtenis zat, ben ik verschillende keren in elkaar geslagen. Ik werd neergeschoten en ze probeerden me te laten sterven door mijn behandeling door de dokters te vertragen.”

30 jaar overgang

Na meer dan 15 jaar dictatuur nam de internationale kritiek en druk op het regime-Pinochet toe. In 1988 organiseerde de militaire junta een referendum. Chilenen stemden over de vraag of Pinochet aan de macht moest blijven. Het werd ‘nee’.

In 1990 nam een sociaaldemocratische regering het roer over. Patricio Aylwin trad aan na een overdrachtsceremonie in aanwezigheid van generaal Pinochet. Helaas handhaafde en versterkte de nieuwe regering het bestaande neoliberale model en de ongelijkheid die daarmee gepaard ging. De pensioenen gingen achteruit, de gezondheidszorg werd ondergefinancierd en geprivatiseerd, openbaar vervoer en onderwijs werden steeds duurder en van mindere kwaliteit, en corruptie en straffeloosheid tierden welig.

Dertig jaar later, in 2020, geeft de conservatieve president Sebastian Piñera toe: “Wij hebben niet met genoeg wilskracht gestreden tegen de misbruiken van sommigen en de voorrechten van anderen.”

De daders van de gruweldaden genoten straffeloosheid

Het proces van overgangsjustitie is ook een mislukking geweest. Het werd ernstig beperkt en vertraagd door het regime van Pinochet. Bijvoorbeeld: in 1978 werden de plegers van de staatsgreep wettelijk vrijgesteld van vervolging. Er is weinig gedaan aan waarheidsvinding en herstelbetalingen aan de slachtoffers. De daders van de gruweldaden genoten straffeloosheid.

En Pinochet? Hij stierf ongestraft in zijn bed, in 2006, op 91-jarige leeftijd. Dit ondanks de moedige strijd van de Chileense rechter Juan Guzman om de voormalige dictator te berechten. Helaas besloot het Hooggerechtshof in 2002 dat de voormalige dictator, die aan dementie leed, niet langer kon worden vervolgd.

“Chili is wakker geworden”

In oktober 2019 ontstond een grote protestbeweging van burgers. Studenten waren woedend over de prijsstijging van het metrokaartje met 30 cent. “Het gaat niet om 30 peso’s, het gaat om 30 jaar,” leggen zij uit, verwijzend naar de ongelijkheid die de opeenvolgende regeringen sinds het einde van de dictatuur hebben gecreëerd. Dit was de laatste druppel.

De politierepressie was verschrikkelijk

Zij gingen de straat op voor meer gelijkheid, rechtvaardigheid en een nieuwe grondwet, want de huidige is een erfenis van de dictatuur. Andere bewegingen uit het maatschappelijk middenveld, waaronder feministische en inheemse organisaties, sloten zich bij hen aan. Op 25 oktober demonstreerden niet minder dan 1,2 miljoen mensen in de hoofdstad. De repressie van de politie was verschrikkelijk. In één maand tijd vielen 23 doden en 2.000 gewonden. Verschillende mensen verloren een oog door rubberen politiekogels.

Ongezien democratisch proces

Op 15 november 2019 voorziet een historisch akkoord tussen de politieke partijen in een referendum om de grondwet te wijzigen. Een ongezien democratisch proces kwam op gang, met de oprichting van een vergadering, samengesteld uit verkozen burgers, die de nieuwe grondwet moest opstellen. Onder hen waren milieuactivisten, gemeenschapsleiders, advocaten, professoren, journalisten, economen, maar ook huisvrouwen.

De eisen zijn talrijk: minder ongelijkheid, meer openbare diensten, betere toegang tot gezondheidszorg, onderwijs, een minder patriarchale samenleving, verbetering van de rechten voor holebi’s en de rechten van de vrouw. De nieuwe grondwet zal waarschijnlijk in het derde kwartaal van 2022 in een volksraadpleging worden goedgekeurd, enkele maanden nadat de nieuwe linkse regering aantreedt.

Boric’s verkiezing: hoop en bedenkingen

Op 19 december 2020 won de jonge kandidaat van de linkse alliantie Gabriel Boric (35) de verkiezingen van zijn extreemrechtse tegenstander José Antonio Kast, zoon van een nazi-officier en nostalgicus van de dictatuur van Pinochet. Zo werd hij de jongste president van Chili, Latijns-Amerika en zelfs in de wereld. Hij heeft zijn overwinning grotendeels te danken aan de stemmen van jongeren en met name jonge vrouwen, die massaal opdaagden voor de tweede ronde. In zijn eerste toespraak na zijn verkiezing (zie foto hieronder), verklaarde hij: “Ik zal de president van alle Chilenen zijn.”

Daartoe wil Boric een belastinghervorming doorvoeren om de rijksten te laten bijdragen aan een betere toegang tot gezondheidszorg, onderwijs en de oprichting van een nieuw pensioenstelsel, dat momenteel volledig privé is. Hij is ook een groot voorstander van het project voor een nieuwe grondwet, waarvoor hij in 2019 de straat op ging.

De meest originele aspecten van zijn programma zijn milieubescherming en de feministische agenda (inclusief de legalisering van abortus), de rechten van holebi’s en de inheemse Mapuche-gemeenschappen.

Voortbouwen op sociale bewegingen

De toekomstige president, die in maart wordt ingezworen, zal echter met verschillende moeilijkheden worden geconfronteerd. Vijandigheid van media en leger, een reactionaire rechterlijke macht. Maar ook, en vooral, een rechtse vleugel die de wetgevende meerderheid heeft (47% van de afgevaardigden en 50% van de senatoren) en die tot alles bereid is om haar privileges te verdedigen. Voor Jaime zal Boric moeten vertrouwen op de sociale bewegingen om de blokkades te doorbreken.

De verkiezing van Boric en de nieuwe grondwet die zijn regering voorbereidt, doen de hoop in Chili herleven. Maar Jaime blijft voorzichtig. “Boric heeft een grote politieke verantwoordelijkheid om een volk dat de afgelopen 30 jaar heeft gewacht op een sociale rechtvaardigheid die nooit is gekomen, niet teleur te stellen. Het moeilijkste deel moet nog komen.”