De historisch hoge inflatie die we de laatste jaren op ons bord kregen, bracht ook torenhoge winsten voor de voedingsindustrie in het laatje. Zo stelt een studie van de Foundation for European Progressive Studies (FEPS). Die bevestigt bovendien ook dat deze voedselinflatie, die in 2023 piekte tot 23 procent in Europa, gestuwd werd door zogenaamde ‘graaiflatie’. Bedrijven jagen prijzen kunstmatig de hoogte in, gemotiveerd door puur winstbejag – en omdat ze ermee wegkomen.

Het leven is de laatste jaren merkbaar duurder geworden. Prijzen voor o.a. energie, voeding, diensten en huur vliegen de pan uit, riemen worden aangegespt, en daarmee onze koopkracht aanzienlijk aangetast. Een recent verschenen studie van de FEPS onderzocht de hoge inflatie in de periode 2021-2023 m.b.t energie- en voedingsprijzen en kwam tot de conclusie dat deze niet alleen via klassieke marktmechanismen tot stand kwam, maar ook artificieel werd opgeblazen door op winst beluste bedrijven.

Verstoorde toeleveringsketens

Voor 2020 noteerde Europa een lage inflatie van rond de twee procent, wat algemeen geldt als gezond voor de economie. Daar kwam echter snel verandering in. De eerste ruiter van de Apocalyps wende zich aan in maart 2020, toen COVID-19 de wereldeconomie zowat tot stilstand bracht. In eerste instantie gedempt door ongeziene overheidssteun om de koopkracht in stand te houden, maar wel met grote gevolgen voor globale toeleveveringsketens.

De tweede ruiter stak vervolgens in 2022 zijn kop op met de Russische invasie van Oekraïne. De Europese afhankelijkheid van Russisch gas resulteerde in uit de pan swingende energieprijzen. En Oekraïne, als een ’s werelds belangrijkste exporteurs van graan, tarwe en zonnebloemolie, werd via onder andere Russische havenblokkades in de Zwarte Zee de toegang tot de internationale markten ontzegd.

Sanctieloze mest

Bovendien is Rusland ook een grote speler op het vlak van kunstmest en toebehorende grondstoffen, wat belangrijk is voor de eerste stap binnen de voedselketen. In eerste instantie werd deze sector dus ook verstoord door de oorlog, maar volgens de FEPS verdrievoudigde de winsten van meststofbedrijven.

Hoe kan dat? Zijn er dan geen sancties tegen Russische export? Jawel, maar om de wereldwijde voedselzekerheid te garanderen, zijn er geen sancties opgelegd tegen meststoffen. Wel zijn er andere problemen gelieerd aan het conflict: transportbedrijven weigeren Russische ladingen; Russische bedrijven hebben geen toegang tot het internationaal gebruikte SWIFT-betalingssysteem (wél sanctie-gerelateerd); en er worden soms lange omwegen genomen via niet-Europese staten (China, India, Turkije).

Voedingsketens: de zwakste schakel

Als we die voedselketen verder onder de loep nemen, krijgen we een vollediger beeld waarom de voedingsprijzen op korte periode zo sterk gestegen zijn en wie er dan juist van profiteerde.

Deze spelers zagen hun winsten vermenigvuldigen:

• Meststofproducenten verdrievoudigden hun winst van $15 miljard (2020) naar $44 miljard (2022) – kleine boeren betalen de prijs (doorgerekend naar de consument)
• Voedselhandelaars (ADM, Bunge, Cargill, Dreyfus) profiteren van marktvolatiliteit en voedselonzekerheid d.m.v. speculatie, bij gebrek aan regulering financiële markten.
• Maritieme transportbedrijven tekenden een mediaan winst van 50 procent in 2022 wegens marktconcentratie en prijsmanipulatie.
•  Voedselverwerkende bedrijven (Unilever, Nestlé, enz.) zagen winsten groeien met 10 tot 20 procent wegens zelfbepaalde prijsverhogingen

De FEPS vond geen directe bewijzen terug dat supermarktketens hun prijzen zelf aanzienlijk verhoogden – maar wijst er wel op dat de hoge marktconcentratie in de sector een gevaar vormt voor de prijsstabiliteit.

Een analyse van de Belgische supermarkten uitgevoerd door denktank Minerva bevestigt dit. Zo tekenden de supermarkten bij ons hogere omzetten, maar geen uitzonderlijk hogere winsten op. Men rekent zo de kosten door, maar maakt geen uitzonderlijke winsten op de kap van de consument.

Speculerende oligopolies

Maar nu komen we bij kern van de zaak – oftewel hoe een aantal schakels binnen de voedselketen de inflatie misbruiken om uitzonderlijke hoge winsten binnen te rijven.

Dat gaat zoals eerder vermeld op tweeledige wijze: enerzijds worden prijzen gewoon brutaal verhoogd, dit is mogelijk omdat er in deze sectoren sprake is van een oligopolie – een klein groepje bedrijven domineert samen bijna de volledige markt – ; anderzijds is er ook sprake van speculatie – oftewel financiële marktmanipulatie om winst te maken.

De sterkste oligopolie vind je terug bij de maritieme sector, waar speculatie amper voorkomt. Bij de kunstmestbedrijven, voedselgrondstoffenhandel en voedselverwerkende industrie is er wel sprake van speculatieve handel.

Termijncontracten

Hoe werkt die speculatieve handel precies? Grondstoffen voor voedsel en meststoffen worden op de beurs verhandeld, voordat de effectieve grondstoffen geoogst worden. Er wordt een ‘speculatieve’ prijs betaald voor zogenaamde ‘futures’ of termijncontracten – niet voor de effectieve grondstof zelf. De winst wordt gemaakt op de hoop dat de grondstof later meer waard is dan wat de speculant er initieel voor betaalde.

Deze ‘futures’ worden tientallen keren doorverkocht – volledig op papier – en op elke doorverkoop probeert er een speculant winst te maken. Zo werd er in 2011 op de beurs van Chicago voor 4400 miljoen ton tarwe verhandeld, terwijl de wereldproductie dat jaar slechts 1850 miljoen ton bedroeg.

Beleggingsfondsen en investeringsbanken maken winst op prijsschommelingen en artificiële schaarste en het is de consument die de prijs betaalt. Het idee van deze speculatieve handel is dat er een bepaalde zekerheid is voor boeren om hun producten te kunnen verkopen, maar zoals met elke ondergereguleerde financiële markt creëert dit uiteindelijk meer problemen dan oplossingen.

De speculatieve handel op voeding was in de VS relatief streng gereguleerd sinds de beurscrash van 1929. In 2000 draaide toenmalig president Bill Clinton deze reguleringen terug met de goedkeuring van de Commodity Futures Modernization Act.

Wat kunnen we doen?

Wat kunnen we doen om inflatie van voedingsprijzen tegen te gaan? De studie van de FEPS benoemt een aantal doeltreffende maatregelen.

Ten eerste kunnen overheden prijscontroles invoeren. Dat betekent dat ze een maximumprijs vastleggen voor essentiële goederen. Bij deze aanpak is het ook belangrijk om strategische voorraden aan te leggen – wat minder courant is voor voeding. Spanje en Portugal pasten dit succesvol toe voor energieprijzen in 2022 en 2023, met een gunstig effect op de voedselprijzen.

Strengere regulering van speculatie op financiële markten is een tweede manier waarop overheden voedselinflatie kunnen tegengaan. Verbied indexfondsen om te beleggen in voedselgrondstoffen of hef een transactietaks om zo buitensporige speculatieve handel af te remmen.

Een belasting op overwinsten is ook een optie. Bedrijven betalen een extra belasting op winsten die ver boven het normale rendement uitstijgen. Volgens schattingen had dit in 2022 €126 miljard kunnen opleveren binnen de EU.

Ten laatste baat het ook om consumenten van meer transparantie en inzage te voorzien. Zo weten ze beter waar bepaalde prijsstijgingen vandaan komen en hoe hun consumptiegedrag daarop af te stemmen.

Conclusie: de indexering biedt tegenwicht