De lagere middenklasse telt ongeveer twee miljoen Belgen. Ze zijn niet arm, maar één tegenslag – een kapotte auto, ziekte … – kan deze groep over het randje duwen. Socioloog Geert Schuermans schreef er een boek over.

Wie is de lagere middenklasse? Volgens een studie van Denktank Minerva zijn dat de gezinnen met een netto beschikbaar inkomen tussen de 60 en de 80 procent van het mediaaninkomen. Het mediaaninkomen is het zogezegde ‘middelste inkomen’ in de inkomensverdeling. Exact de helft van de mensen verdient meer, de andere helft verdient minder. Dit geeft een veel beter idee van de realiteit dan het gemiddelde inkomen, omdat dat laatste veel sterker onderhevig is aan hoge uitschieters.

Vandaag bedraagt het netto mediaanloon in België ruwweg 2.100 euro. We spreken van lagere middenklasse bij een netto beschikbaar inkomen tussen 1.250 en 1.700 euro netto. Dit is bij benadering, en moet lichtjes naar boven bijgesteld worden afhankelijk van de gezinssituatie. Samen met de mensen in armoede gaat dit over 34 procent of één derde van de bevolking.

Vertel eens, Geert, zijn dat de achterblijvers waarover je het hebt?

“Inderdaad. Ik werk al meer dan tien jaar bij organisaties voor armoedebestrijding. Voor mijn vorig boek (‘Tubes en talloren’) vertoefde ik een jaar lang in een buurtwerking van Samenlevingsopbouw in Deurne-Noord, vooral als waarnemer. Veel mensen die er kwamen waren niet arm, maar ook zeker niet rijk. Met deze mensen had ik vaak de boeiendste gesprekken, ook omdat ze vaak mijn ideeën niet deelden. Het heeft me uit mijn bubbel gehaald.”

“Het coronavirus bracht bestaande problemen weer aan de oppervlakte”

“En toen verscheen die studie van Denktank Minerva: ‘Een nieuwe kwetsbaarheid. De lagere inkomensklassen in België’. Die mensen wilde ik in beeld brengen. Samenlevingsopbouw en vakbondsmensen hebben me in contact gebracht met de vijf gezinnen uit het boek. Ik heb me niet heel strikt aan die inkomensgrens gehouden, maar ik denk niet dat ik er ver vanaf zat. Gedurende een jaar zou ik elke maand eens langsgaan om te praten, niet enkel over geld, maar ook over het gezinsleven, de kinderen, het werk. Ik wilde niet alleen problemen in kaart brengen, maar ook over mooie dingen praten. Het is niet omdat je met de armoedegrens flirt, dat het leven constant kommer en kwel is.”

Het gaat over Sofie, met een diploma medical management assistant, die maar niet aan een stabiele job geraakt. Over Eliza, moeder van drie zonen, die sinds haar echtscheiding enkele jaren geleden “op het randje bengelt.” Het gaat over Koen, zelfstandig klusjesman met drie kinderen en twee ‘pluskinderen’, die zich afvraagt of zijn klanten hem nog wel in huis gaan binnenlaten met die coronatoestanden. Of Amin, sinds 2015 in ons land, die in Marokko leerkracht lager onderwijs was en hier hard op weg is naar een diploma sociaal werk. Of Kurt, die als arbeider elke dag op en af rijdt tussen Houthulst en Melle, en Cindy, die werkte als poetsvrouw en nu al een tijdje thuis zit met een ziekte-uitkering.

Was het coronavirus een streep door je rekening?

“Ja en neen. De contacten werden natuurlijk moeilijker. Wanneer je elkaar niet live in de ogen kunt kijken, maar digitaal moet communiceren, is het minder vanzelfsprekend om verbinding te maken. Ik heb echter niet de indruk dat het coronavirus veel nieuwe problemen heeft gecreëerd. Het heeft daarentegen wel bestaande problemen opnieuw uitgekristalliseerd, weer aan de oppervlakte gebracht.”

We schreven al eerder in De Nieuwe Werker dat corona een ongelijkheidsvirus is.

“Je zag dat aan de coronamaatregelen. Velen vielen uit de boot. Wie het al vrij goed heeft, kreeg nog een steuntje in de rug, zo leek het dikwijls wel. Ik zat bij Kurt thuis toen de lockdown in maart 2020 werd afgekondigd. Hij was hierover zo verontwaardigd. De ‘mannen die op de computer werken’, die mogen thuiswerken, zei hij. Hij werkt als hulpdrukker aan machines en voor die mensen waren gezonde werkomstandigheden precies minder belangrijk. Als socioloog heb ik ook veel geleerd over hoe we soms met oogkleppen naar de realiteit kijken, terwijl iemand anders, waarvan we het niet per se meteen verwachten, die realiteit met één bijzonder pertinente opmerking kan vatten.”

“We spreken tegenwoordig vaak over privilege als het gaat om racisme en discriminatie, of genderkwesties, maar zeker zo belangrijk, of misschien zelfs nóg belangrijker, is dat socio-economisch privilege. Dat is iets dat in het debat te weinig aan bod komt.”

“Ook Sofie had dit meteen begrepen. Die sociale gevoeligheid zit bij hun echt vaak ingebakken. Dit zou een kans moeten bieden voor linkse politieke partijen om dat te capteren en te verzilveren. Het migratiethema is ook zo’n thema dat de rechterzijde bijvoorbeeld gekaapt heeft. Links holt op dat terrein al drie decennia achterna. Op die manier verlies je natuurlijk elke keer. Als je als linkerzijde die socio-economische component opnieuw politiseert, dan speel je op jouw terrein. Het zit bij de mensen al in de vingers. Het zou een politieke thuismatch moeten zijn.”

Hoe reageerde de rest op de coronalockdown?

“Opmerkelijk was de onzekerheid. De mensen die al weinig sociale bescherming genoten, bijvoorbeeld door hun onzeker statuut, zagen ook dat beetje bescherming nog wegvallen, zoals Amin, die als student werkte in een kleine supermarkt. Er is wel zoiets als tijdelijke werkloosheid, maar velen hadden daar geen recht op. Sofie is begin 40 en heeft in haar heel leven nog geen vast contract gehad. Het verhaal als zou interim een opstapje zijn naar vast werk, dat klopt vaak niet. Die lockdown in maart 2020 had dus gigantische implicaties.”

Strijden om het einde van de maand te halen, wat doet dat met een mens?

“Eén van de personen uit het boek is uiteindelijk echt in een depressie beland. Het is moeilijk om voor mentale kwetsuren één oorzaak aan te duiden. Maar die situaties van onzekerheid maken mensen kapot. Het zorgt voor grote psychische en uiteindelijk ook lichamelijke problemen.”

Uit ‘De Achterblijvers: Hoe de vloer onder de lagere middenklasse wegzakt’ blijkt dat één tegenslag al voldoende kan zijn om mensen in of op de rand van ellende te brengen.

“Op een gegeven moment begeeft de auto van Kurt het. Lastig, want hij heeft die auto elke dag nodig om op de werkplek te geraken. Hij komt goed overeen met zijn baas en mag voor even een bestelwagen van het werk lenen. Zulke dingen kunnen je over de rand duwen. Voor mensen in de hogere middenklasse is autopech ook niet prettig, maar die hebben meestal geld, de kennis of de connecties om dit soort problemen snel op te lossen. Gebrek aan geld, kennis en netwerk kan je wél over de rand duwen. De risico’s zijn veel concreter.”

“Wat ik merk bij de mensen die ik een jaar lang gevolgd heb is dat ze allemaal echt iets bijdragen. Nochtans worden ze weinig betaald en genieten ze weinig maatschappelijk aanzien. Antropoloog David Graeber sprak over bullshit jobs: dat is het tegenovergestelde. Dat zijn jobs die eigenlijk niet veel bijdragen aan de samenleving, meestal uitgeoefend door hooggeschoolden, veel maatschappelijk aanzien genieten en vaak dik betaald worden. Koen de klusjesman, Kurt de arbeider, Eliza de leerkracht, Amin de sociaal werker, die dragen écht bij.”

Hoe verklaar je die kloof?

“Deze kloof is niet rationeel. De groepen die het in onze samenleving voor het zeggen hebben slagen erin om te bepalen hoe er naar jou gekeken wordt, als een elite die de samenleving zogezegd doet draaien. Op zich is dat niet problematisch, behalve wanneer de minder comfortabele groep met minachting wordt bekeken, ook al dragen ze bijzonder veel bij aan de samenleving. Laat een samenleving maar eens draaien zonder klusjesmannen, zonder rekkenvullers, zonder sociaal werkers of leraren.”

Wie heeft deze mensen in de steek gelaten?

“Politici van alle strekkingen. Maar ook academici of opiniemakers. Laatst ging het over de loonwet. Opiniemakers doen alsof het einde van de wereld nabij is als de werkende mens wat beter betaald zou worden. Je kan het mensen als Geert Noels, een lobbyist voor het grote geld, ook niet kwalijk nemen. Hij doet zijn werk, en hij doet dat goed. Maar waarom moeten journalisten, zeker die van de openbare omroep, steeds deze zelfde mensen aan het woord laten?”

“Ik vind dat academici, ondanks hun doorgaans goede bedoelingen, de verkeerde vragen stellen. Om de samenleving beter te maken willen ze de economische groei opkrikken. Hoe veel méér kan er nog bij? De uitkomst is dan zogezegd het beste voor ons allemaal. Nochtans bestaat dat niet, het ‘beste voor iedereen’. We moeten misschien eens de vraag stellen, over lonen of pensioenen bijvoorbeeld, hoe die groep van lagere middenklasse en armen, allemaal samen ongeveer een derde van de bevolking, vooruit kan geholpen worden. Opdat de achterblijvers vooruitgaan. Misschien is zo’n soort beleid dat erop focust dat die groep kan aanhaken, écht beter voor ieder van ons.”

“Links moet die socio-economische component opnieuw kapen, het zou een politieke thuismatch moeten zijn”

“Deze mensen zijn dertig jaar lang in de steek gelaten, ze zijn steevast gefopt. Een huis kopen, daar denken ze niet aan. Huren is onbetaalbaar. Op een sociale woning is het jaren wachten. Ze zijn steevast de dupe van het beleid. Is het dan zo gek dat ze op een gegeven moment ‘foert’ zeggen? Hoe kan het beleid ervoor zorgen dat die groep achterblijvers weer aan boord gehesen wordt? In plaats van beleid ‘gericht op iedereen’, waarbij het steeds weer de gegoede klassen zijn die er de vruchten van plukken.”

“Neem het debat over klimaat en duurzaamheid als voorbeeld. Als één derde van de bevolking niet mee is, dan krijg je nooit een fatsoenlijk klimaatbeleid uitgevoerd. Die achterblijvers weten ook dat er een klimaatprobleem is, maar zij hebben niet de marge om ook hiervan de last te dragen. Ze dragen minder bij aan klimaatverandering, ze gaan er als eerste last van hebben en moeten dan ook nog eens voor de kosten opdraaien. Dat is een klassiek geval van het mattheuseffect: de minder gegoede klassen plukken niet de vruchten en dragen de grootste lasten.”

“De linkerzijde, en de vakbonden, moeten het woord ‘klasse’ weer op de politieke agenda zetten, weer durven zich onbeschaamd links op te stellen. We moeten mensen opnieuw laten zien dat het niet gaat over individuele keuzes. De mensen in mijn boek zijn heel sterk, sterker dan ik. De maatschappelijke structuren zijn echter van die aard dat het altijd dezelfde mensen zijn die winnen of verliezen. Daar moeten we iets aan doen, weg van het moralisme op alle vlakken. Door het woord ‘klasse’ te gebruiken begin je terug aan de collectiviteit te denken. Dat gaat over drie miljoen landgenoten. Met mijn boek wil ik, met gezichten en echte verhalen, iedereen aanmoedigen om terug te denken in structuren in plaats van individueel gedrag.”