Het stripverhaal heeft het potentieel om, net als andere kunstvormen, een sterk medium voor politieke communicatie te zijn. Het kent daar zelfs gedeeltelijk zijn wortels: als propagandamiddel en instrument van culturele beïnvloeding tot verspreider van indoctrinerende boodschappen. Maar al snel ontwikkelde het zich tot een instrument voor sociale kritiek, verzet en emancipatie. Van Kuifje, Guust Flater en Mafalda tot militante manga’s, en de meer recente “docu-strips”; een parallelle geschiedenis van de negende kunst tekent zich scherp af. Een geschiedenis van een populair medium dat altijd de dialoog met de politiek is blijven aangaan.

Hergé, strip ten dienste van een conservatieve redactionele lijn

Men kan de geschiedenis van het stripverhaal niet bespreken zonder Hergé te noemen. De eerste albums van Kuifje, verschenen eind jaren 1920, weerspiegelen trouw de redactionele lijn van Le Vingtième Siècle. Deze krant stond voor een streng katholiek, conservatief en fel anticommunistische wereldbeeld. Zo is Kuifje in het land van de Sovjets een felle, soms groteske aanval op het bolsjewistische regime en een karikatuur van de vermeende ontsporingen van de Russische revolutie. Kuifje in Congo propageert op zijn beurt een paternalistische en racistische visie, typerend voor de Belgische koloniale propaganda van de tijd.

De carrière van Hergé blijft echter ambivalent. Verschillende latere albums bevatten verdoken kritieken op het fascisme en het kolonialisme. Zo veroordeelt De Blauwe Lotus expliciet het Japanse imperialisme in China en verwijst De Scepter van Ottokar naar de Anschluss (de historische annexatie van Oostenrijk door Nazi-Duitsland) door de expansionistische manoeuvres van Syldavië belachelijk te maken. Maar tijdens de bezetting blijft Hergé publiceren in de “gestolen” krant Le Soir, wat hem later de beschuldiging van collaboratie met de nazi’s zal opleveren.

Het parcours van Hergé illustreert de realiteit van het stripverhaal: al snel ontwikkelt het zich tot een krachtig ideologisch medium. Afhankelijk van de ideologische achtergrond van de auteurs, is de strip een manier om propaganda te voeren of een methode om kritiek te uiten en emancipatie te stimuleren. Op die manier is het is onlosmakelijk verbonden met de culturele en politieke strijd van de 20^ste eeuw.

Andere Belgische klassiekers

In de jaren 1960 belichaamt Guust Flater, gecreëerd door André Franquin, het tegenbeeld van de gedisciplineerde werknemer: lui, dromerig, een mislukte maar tedere uitvinder, die met humor de absurditeiten van de arbeidswereld ridiculiseert. In de latere albums werpt Guust zich ook op als pionier van de ecologische strijd in het stripverhaal. Zo klaagt hij olievervuiling aan, experimenteert hij met “schone” voertuigen, en verzet zich tegen de kapitalistische logica van ongelimiteerde groei en consumptie. Franquin, een humanist in hart en nieren, maakt van zijn personage de spreekbuis van een protestgeneratie. Waar Kuifje de gevestigde orde consolideert, ondermijnt Guust haar zachtjes, met een glimlach op het gezicht.

De eerste albums van Suske en Wiske, gepubliceerd vanaf 1945, kenden dankzij hun verspreiding in de populaire pers vrijwel onmiddellijk succes in Vlaanderen. Al snel laat Willy Vandersteen in zijn verhalen toespelingen op de nazi-bezetting doorschemeren, en later op de Koude Oorlog en kapitalistisch gestuurde technologische ontsporingen. In de jaren 1980 bekritiseert Urbanus op groteske en humoristische wijze de katholieke kerk, de publieke instellingen en de tekortkomingen van de burgerlijke samenleving.

Ondanks dat de Vlaamse strip te vaak wordt gezien vanuit het brave en klassieke imago van Vandersteen, heeft het in werkelijkheid ook zijn aandeel in de verzetsgeschiedenis. In heel wat verschillende gedaantes wordt er kritiek op de hedendaagse wereld gegeven, met ruimte tot reflectie over sociale rechtvaardigheid.

In het buitenland

Mafalda, de in 1964 verschenen heldin van de Argentijnse striptekenaar Quino, illustreert het subversieve potentieel van strips binnen een autoritaire context. Paradoxaal genoeg verschenen de strips eerst in een Argentijnse krant met rechtse inslag. Het zwarte meisje met de lastige vragen werd al snel een icoon door de manier waarop ze de oorlog in Vietnam, de positie van de vrouw en sociale ongelijkheid op schijnbaar onschuldige wijze in vraag stelde.

Volledige generaties werden geïnspireerd door haar bijtende humor, met name jonge meisjes die zich konden spiegelen aan haar vrije toon. Cristina Fernández de Kirchner, de latere presidente van Argentinië, gaf bijvoorbeeld toe dat Mafalda een cruciale invloed had op haar feministische en politieke roeping. Het toont aan dat strips, zelfs in conservatieve kranten, hun lezers kunnen doen keren tegen overheersende ideologiëen.

In het manga-genre toont het werk van Keiji Nakazawa (Hadashi no Gen) op aangrijpende wijze de verwoestingen van de atoombom. Geïnspireerd door zijn eigen ervaring als overlevende, maakt Nakazawa van de strip zowel een herinneringsinstrument als een vorm van verzet tegen het vergeten van de geschiedenis, maar ook tegen de herbewapening van Japan na de oorlog.

In de Verenigde Staten verspreidden comics al vroeg politieke boodschappen. Captain America, gecreëerd in 1941, geeft op de cover van het eerste nummer een vuistslag in het gezicht van Hitler, lang vóór de officiële oorlogsdeelname van de VS. Later, in de jaren 1970, pakken reeksen als Green Lantern en Green Arrow thema’s aan als segregatie, armoede en het verzet tegen de Vietnamoorlog. Ook hier wordt het populaire medium een klankkast voor vormen van politiek en sociaal verzet.

De “docu-strips”, een nieuwe geëngageerde golf

Sinds een twintigtal jaar heeft de strip een afslag richting het documentaire-genre genomen. Een opportuniteit voor politieke vernieuwing. De “docu-strips” combineren onderzoeksjournalistiek, pedagogie en grafische vertelkunst. De formule blijkt uiterst succesvol: Persepolis van Marjane Satrapi, een autobiografisch verhaal over Iran, ontpopt zich tot een wereldwijd succes. Meer recent werd Een eindeloze wereld het meest verkochte Franse boek van 2022 (meer dan een miljoen exemplaren), een stripbewerking van de werken van Jean-Marc Jancovici door Christophe Blain. Het legt de energie- en klimaatkwestie op bevattelijke wijze uit voor een zeer breed publiek.

Deze mengvorm van journalistiek en stripverhaal stelt auteurs in staat lezers te bereiken die normaal gezien minder geneigd zijn om lange essays te lezen. De kracht van het beeld, de helderheid van de vertelstijl en de eenvoud van het format maken van deze albums instrumenten die mensen kunnen  mobiliseren, soms zelfs effectiever dan traditionele communicatiecampagnes.

De strip en de arbeiderswereld

Naast geopolitieke of ecologische wetenschappers, grijpen zelfs sociale wetenschappers tegenwoordig naar de strip als instrument om hun onderzoek te vulgariseren. Zo heeft historicus Johann Chapoutot in Libres d’obéir zijn analyse van de nazistische oorsprong van management en rationalisering van arbeid herwerkt tot stripvorm. Sociologe Isabelle Ferraras publiceerde Hé Patron! Pour une révolution dans l’entreprise, een strip-essay dat pleit voor medezeggenschap en democratie op de werkvloer.

Deze stripalbums gebruiken beelden en begrijpelijke verhaallijnen om concepten die soms als droog worden ervaren, op aantrekkelijke wijze uit te leggen. Ze tonen dat de strip een krachtig pedagogisch middel kan zijn om de syndicale strijd bij te staan, en hedendaagse debatten over bedrijfscultuur, waardigheid op het werk of het heruitvinden van arbeid beter te kaderen.

Gewetenschoppende kunstvorm

Van Kuifje, Guust en Mafalda tot Vlaamse auteurs en van Hadashi no Gen tot antifascistische comics, docu-strips en vulgarisaties van academische debatten: het stripverhaal heeft door de jaren heen de grote politieke en sociale thema’s van de 20^ste en 21^ste eeuw een spiegel voorgehouden.

Stripalbums zijn dus niet enkel een vorm van simpel entertainment, maar kunnen ook ingezet worden als conservatief propagandamiddel, sociale kritiek, herinnering aan tragedies of syndicaal onderwijsinstrument. De strip is een soms zacht, soms grappig, maar altijd geducht wapen in de geschiedenis van resistentie.

Kleine willekeurige, militante lijst van leestips rond verzet

• Hart Voor Elkaar – Het Verhaal Van De Belgische Sociale Zekerheid van Harald Franssen, die de oorsprong en werking van het Belgische systeem schetst.
• Maus van Art Spiegelman, een Amerikaanse auteur die de herinneringen van een Holocaust-overlevende — zijn vader — verzamelde. Pulitzerprijs 1992.
• Message to Adolf van Osamu Tezuka vertelt de parallelle verhalen van Adolf — een jonge Duitse jood, Adolf — zoon van een nazidiplomaat en een Japanse aristocrate, en Adolf Hitler.
• De maagd en de neger van Judith Vanistendael, dat het gevoelige onderwerp van mensen zonder papieren behandelt via een familiekroniek.
• Palestina van Joe Sacco, een Amerikaanse journalist en pionier van de docu-strip, brengt een grafisch verslag over het dagelijks leven in Palestina.
• La Présidente van Durpaire en Boudjellal, dat de (hypothetische) eerste maanden verbeeldt na de verkiezing van Marine Le Pen tot presidente van Frankrijk.
• Un homme est mort van Kris en Davodeau vertelt het waargebeurde verhaal van Édouard Mazé, een arbeider en CGT-militant die in 1950 werd gedood tijdens een betoging.
• Les sentiments du Prince Charles van de Zweedse auteur Liv Strömquist, die de seksistische werking van het heterokoppel en het gezin bevraagt en bekritiseert.
• Kapitaal en ideologie van Claire Alet en Benjamin Adam, die een toegankelijke versie aanbieden van de bestseller van econoom Thomas Piketty.
• Mawda van Manu Scordia, dat ons onderdompelt in een tragisch nieuwsfeit dat heel België schokte: de dood van een tweejarig migrantenmeisje, gedood door een politieagent.